مقایسه نقوش فرش کاشان و تبریز
در این متن قصد داریم به مقایسه تطبیقی نقوش فرش کاشان و تبریز بپردازیم. به همین جهت به توصیف و شرح نقوش فرش کاشان و تبریز پرداخته و وجوه شباهت و اختلاف این دو دسته فرش نفیس و ارزنده را در حیطه طرح و نقش به کار رفته در آنها گزینش و تحلیل خواهیم کرد.
سرزمین ایران یکی از مهم ترین مراکز تولید فرش در دنیا است و در ایران مراکز متعددی به تولید فرش های اصیل و نفیس مشغول هستند. از بین این مراکز کاشان و تبریز دو شهر مهم و اصیل در تولید فرش محسوب می شوند. هر کدام از این شهرها الگوها و طرح و نقش های مخصوص به خود را دارند که معمولا در بر دارنده مفهوم و داستان بخصوص، جالب، کهن و شنیدنی است. در این خصوص می توان نمونه هایی را عنوان کرد. به عنوان مثال درخت در این نقوش نماد حیات و زندگی است و هر کدام از انواع درختان نیز در بر دارنده مفهوم خاصی هستند. در ادامه درباره هر یکی از ویژگی های نقوش قالی ها به تفصیل سخن خواهیم گفت و فرش کاشان و تبریز را با هم مقایسه خواهیم کرد.
قالی کاشان در مقایسه نقوش فرش کاشان و تبریز
کاشان یکی از مراکز اصلی تولید فرش در ایران است و امروزه چیزی حدود ۶۵ درصد از فرش ماشینی ایران و ۷۰ درصد صادرات فرش در جهان را به عهده دارد. قالی کاشان دارای چند طرح متعدد است. معروف ترین طرح و نقش قالی کاشان طرح لچک و ترنج است که از قدیم الایام در قالی های دستباف و اکنون در فرش های ماشینی و دستباف بسیار به کار می رود. این طرح زیبا و محبوب در دیگر شهرها مانند یزد، کاشمر و حتی کشور مصر مورد تقلید قرار گرفته است. در واقع کلیت این فرش به شهر های دیگر تسری پیدا کرده و تبدیل به معروف ترین و پرکاربردترین طرح قالی شده است. در ساختار این طرح گل و یا نقش گل مانند بزرگی وسط فرش نقش می بندد به نام ترنج و لچک ها به طور متقارن در چهار طرف قالی بافته می شوند. نظم هندسی در این طرح به دقیق ترین شکل ممکن رعایت می شود. لچک و ترنج ها انواع مختلفی مانند گل اسلیمی، ستاره هشت پر، بیضی اسلیمی، ستاره اسلیمی و… دارند که از طرح های مختلف اسلیمی، کاشی کاری ها و… تاثیر و الهام گرفته اند. بنابراین در مقایسه تطبیقی نقوش فرش کاشان و تبریز می توانیم بگوییم این طرح کلی به طرح فرش های تبریز نیز راه یافته و دیده می شود اما وجوه افتراقی در این نقوش دیده می شود.
به طور مثال از تصاویر نقوش فرش کاشان بر می آید که این فرش ها دارای نقوش ظریف تر و ریز تری هستند. و ترنج در فرش کاشان اغلب به شکل لوزی و یا بیضی شکل نقش می بندد و بافته می شود. اما در انواع مختلف فرش بافته شده در تبریز اوضاع فرق می کند.
نقوش فرش در مقایسه نقوش فرش کاشان و تبریز
دو نوع نقشی که در قالی های کاشان متداول تر هستند عبارتند از: 1. لچک و ترنج با نگاره های اسلیمی و گل های ختایی 2. نقش اصهانی یا شاه عباسی
اگر بخواهیم از معروف ترین نقشه فرش کاشان صحبت کنیم، باید بگوییم که لچک ترنج با رنگ لاکی معروف ترین نقشه فرش کاشانی است.
از نقاط ضعف نقشه قالی کاشان می توان به این مسئله اشاره کرد که نقش های آن تکراری و یکسان است و خلاقیت و نوآوری در آن کم است. رنگ نخ این قالی ها نیز خارجی است و عده محدودی از تجار کاشانی از نخ هایی با رنگ های طبیعی قالی می بافند.
فرشبافان کاشانی علاقه بسیاری به بافتن طرح های گلدار منحنی مانند طرح هاي شاه عباسي، لچك و ترنج، شاه عباسي، افشان، گلداني سر تا سري، طرح درختي در زمينه محراب، هندسي جوشقاني، گلداني حاج خانمي، منظره بافي همچنين چهره بافي دارند.
در ادامه مقایسه تطبیقی نقوش فرش کاشان و تبریز باید گفت کهطرح دیگری که از طرح های فرش کاشان به شمار می رود، طرح افشان است. در طرح افشان خبری از ترنج میانه ی فرش نیست و بعد از حاشیه ی قالی، نقوش گل ها به طور پراکنده و افشان بافته می شوند. فرش های نامتقارن تری بین نقوش فرش کاشان وجود دارد مانند طرح گلدانی و درختی که نقش گل و گیاهی بر قالی زده می شود و تقارن به خصوصی ندارند. یا از این جمله است طرح محرابی که در یک سمت قالی طرحی مشابه محراب شکل می بندد. در مقایسه تطبیقی فرش کاشان و تبریز جالب توجه است که اغلب این نقوش نامتقارن در فرش های کاشان دیده شده و اکثر قالی های تبریز دارای نقوش هندسی و متقارن هستند.
فرش تبریز
تبریز نیز از قدیمی ترین و اصیل ترین مراکز بافت قالی در دنیا است تا جایی که از طرف شورای جهانی صنایع دستی عنوان «شهر جهانی فرش» را به دست آورده است. فرش تبریز نیز نمونه ها و الگوهای مختلفی از نقش و بافت دارد. یکی از معروف ترین نقوش فرش تبریز طرح سالاری است.
نقشه سالاری که اولین بار استاد سالاری، طراحی آن را برعهده داشت، در ابتدا اختصاص به فرش هایی داشت که تعداد رج آنها از 50 بیشتر باشد. اما با توجه به نرخ بالای فرش، امروزه این طرح بر روی قالی هایی با چهل رج نیز بافته می شود.
طرح سالاری نیز از اسلوب لچک و ترنج پیروی می کند و طرح های درشت تری روی این قالی نقش می بندد. این نقوش که به شکل برگ و گل هستند تمام فرش را پر می کنند و یک طرح پر نقش و نگار، متقارن و جذاب دارند. همچنین طرح هریس در فرش تبریز بسیار معروف است که با توجه ترکیب هندسی خیره کننده اش جذابیت بالایی دارد و این نظم و تقارن قابل مقایسه با نقوش لچک و ترنج کاشان است. این الگو به دلیل اینکه توسط بومیان منطقه هریس در استان آذربایجان شرقی بافته می شود به این نام معروف است. سه رنگ مسی، کرم و مشکی رنگ اصلی و غالب این نقشه هستند.
طرح علیا:
یکی دیگر از طرح های بسیار پرطرفدار قالی تبریز، نقش علیا است. به دلیل طراحی چشم نواز و خاص، نقش علیا، از جمله گزینه های مناسب برای خانه عروس می باشد. این طرح در میان اروپاییان نیز طرفداران بسیار زیادی دارد و از پرفروش ترین نقشه ها در قاره سبز است.
طرح نامی:
اگر به دنبال فرشی متفاوت هستید که در عین سنتی بودن، نقوشی متفاوت بر روی آن بافته شده باشد بهتر است این طرح را انتخاب کنید که به زیر خاکی نیز شهرت دارد.
جام و ظرف نقش های اصلی این طرح هستند که به صورت قرینه بافته می شوند. بژ، زیتونی و سدری سه رنگ اصلی این فرش اند که زیرخاکی بودن این نقش را دو چندان می کنند.
طرح گنبد:
اگر عاشق طیف رنگ آبی و لاکی هستید، بهترین طرح برای شما طرح گنبد فرش های تبریز است. اما باید دانست که در مقایسه تطبیقی نقوش فرش کاشان و تبریز این فرش از جمله فرش های گران قیمت است. زیرا چله کشی این نقشه با الیاف ابریشمی انجام می شود و در نتیجه از استقامت بالایی برخوردار است. تعداد رج این قالی به عدد 50 می رسد. به همین دلیل جزئیات نقش ها با وضوح بیشتری دیده می شوند و فرش نیز تراکم بالایی دارد.
ترنج در انواع فرش تبریز معمولا به شکل گرد و دایره ای است. این نیز نکته دیگری است در مقایسه تطبیقی نقوش فرش کاشان و تبریز.
در مقایسه تطبیقی نقوش فرش کاشان و تبریز نکته ی دیگری نیز مورد توجه است و آن این که در فرش های تبریز رنگ های به کار رفته تنوع بیشتری دارند و اما اکثر نقوش فرش های کاشان در رنگ های لاکی، کرم و سرمه ای بافته می شوند. و در کل می توان گفت رنگ های به کار رفته در فرش تبریزی بسیار شاد هستند و نشان از فرهنگ این مرز و بوم دارد. از دیگر سو به نظر می رسد در طرح و نقش به کار رفته در فرش کاشان، خصوصا در طرح ترنج و لچک نظر به طرح جلد کتب قدیمی و یا کاشی کاری های آن زمان ها بوده است. در نتیجه این نقش که ریشه در کاشان دارد نیز دارای پشته فرهنگی است.
امروزه چون در فرش دستباف تبریز تولیدات گسترده تر و متنوع تری را شاهد هستیم، تنوع طرح و نقش نیز در فرش تبریز بیشتر خواهد بود.
نکته مهم دیگری که در خصوص فرش تبریز وجود دارد آن است که فرش تبریز به سبب تنوع بسیار بالای طرح و رنگ و همینطور نخ های اعلا و بافت بسیار ریز آن از قیمت بالاتری برخوردار است که خب فرش و قالی های کاشان از این خاصیت برخوردار نیستند.
نکته ای که امروزه مقایسه تطبیقی نقوش فرش کاشان و تبریز را سخت می کند در هم آمیختگی فرهنگی نقاط مختلف کشور و حتی دنیا است به این صورت که با نوآوری ها و ورود نقوش جدید، ان اصالت و خاص بودن تا حدودی از بین رفته و فرش هایی را که امروز آن هم به طور ماشینی تولید می شوند، نمی توان از هم باز شناخت. به طور مثال در چند سال گذشته تغییراتی در نقوش فرش تبریز پدیده آمده از آن جمله است ایجاد طرح های زیرخاکی و یا القای عمق و سه بعدی گونگی در فرش تبریز. اما ویژگی ای که در هر دوی این فرش ها وجود دارد این است که طرح های اصیل و اولیه ای را دارا هستند که به دیگر شهر ها تسری پیدا کرده اند و همه گیر شده اند.
در کل می توان گفت نقش اولیه اکثریت قالی های ایرانی یعنی طرح ترنج و لچک ریشه در شهر کاشان دارد. و اما نقوش مختلف و متنوعی در کاشان و تبریز وجود دارد. این نقوش به دو دسته کلی تقسیم می شوند: ترنج دار و بی ترنج. نقوش تبریزی متنوع تر و دارای رنگ و لعاب بیشتر هستند و به طریق اولی دارای قیمت بالاتر هستند خصوصا در حیطه فرش های دستبافت با طرح های اصیل و نفیس.
